- Συγγραφέας: Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Αγνή Παπαδοπούλου

Εισαγωγή

Ο όρος Άτομα με Αναπηρία (ΑμεΑ) αναφέρεται σε μια ευρεία κατηγορία ατόμων που αντιμετωπίζουν διάφορα είδη αναπηρίας ή/και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες (ΕΕΑ). Με τον όρο Άτομα με Αναπηρία (ΑμεΑ) δίνεται εστίαση στο άτομο παρά στο χαρακτηριστικό του ατόμου. Η ορολογία της αυτοεκπροσώπησής τους, καθώς επιλέγουν και τον όρο “ανάπηρα άτομα”, ώστε να επισημανθεί η αναπηρική ταυτότητα, αποδεικνύει την απασχόληση για την καταλληλότερη ορολογία. Η επιλογή “ανάπηρα άτομα” συνιστά ένα χειραφετητικό πρόταγμα, επιδιώκοντας να στρέψει το βλέμμα όλων και να σκεφτούμε ότι η αναπηρία κατασκευάζεται. Όταν η κοινωνία επιτελεί διακρίσεις, αποκλεισμούς, εγείροντας εμπόδια, μην δίνοντας ίσες ευκαιρίες για ανάπτυξη, περιορίζει τη δραστηριότητα και τη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία (ΑμεΑ). 

Η έννοια της αναπηρίας δεν είναι ταυτόσημη με την έννοια της ιατρικής βλάβης. Η αναπηρία υπάρχει όταν μια βλάβη περιορίζει την ικανότητα του ατόμου να εκτελέσει συγκεκριμένα έργα, συνεπώς η αναπηρία συνδέεται με τους περιορισμούς που προκαλούνται από τον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία αντιμετωπίζει τους ανθρώπους με σωματικές, κινητικές, αισθητηριακές, διανοητικές, ψυχικές, κοινωνικές αναπηρίες, ή συνδυασμός αυτών. 

Οι αναπηρίες μπορεί να κατηγοριοποιηθούν σε:
    • Σωματικές Αναπηρίες: Άτομα που αντιμετωπίζουν προβλήματα με σωματικά μέλη ή την κίνηση, όπως παραπληγία, απώλεια άκρων, αρθρίτιδα κ.λπ.
    • Αισθητηριακές Αναπηρίες: Άτομα που αντιμετωπίζουν προβλήματα με τις αισθήσεις, οπτική αναπηρία, ακουστική αναπηρία κ.λπ.
    • Νοητικές, Γνωστικές, Αναπτυξιακές Αναπηρίες: Άτομα που αντιμετωπίζουν «μαθησιακές δυσκολίες», άτομα με σύνδρομο Down, κ.λπ.
    • Ψυχοκοινωνικές αναπηρίες: Αναπηρίες που ενδέχεται να προκύψουν από προβλήματα ψυχικής υγείας (μανιοκατάθλιψη, σχιζοφρένεια κ.λπ.)
    • Άλλες Αναπηρίες: Άτομα με χρόνιες παθήσεις, χρόνιων μη ιάσιμων νοσημάτων, βαριές, πολλαπλές αναπηρίες κ.λπ.

Η αναπηρία μας αφορά όλους/ες. Η ευαισθησία και η συνειδητοποίηση της ευθύνης που πρέπει να έχουμε όλοι μας απέναντι σε κάθε άνθρωπο, ανάπηρο ή μη, οδηγεί σε μια εύρυθμη και υγιή λειτουργία της κοινωνίας, όπου κανένα άτομο δεν αποκλείεται. Μακριά από μια μονοδιάστατη αντιμετώπιση της αναπηρίας, η γνώση, η ευαισθησία, η συνειδητοποίηση της ευθύνης, η κατανόηση των προσωπικών εμπειριών της αναπηρίας οδηγεί σε στοχευμένες δράσεις και πρακτικές. 

Η κατάσταση του κάθε ατόμου με αναπηρία ποικίλλει, κάθε άτομο είναι ξεχωριστό, ακόμη και εάν θεωρηθεί ότι ανήκει σε μια γενική κατηγορία. Συνεπώς, μπορεί να προτείνει την υποστήριξη που χρειάζεται. Αναδεικνύεται ένας γόνιμος προβληματισμός για την έννοια της ικανότητας, ενισχύοντας το έργο και κυρίως την ποιότητα σχεδιασμού και υλοποίησης προγραμμάτων ισότιμης πρόσβασης, όταν η προσέγγιση γίνεται μέσα από το πρίσμα της διαφορετικότητας. Σε ένα Τριτοβάθμιο Ίδρυμα, αποκτώντας επίγνωση και κατανόηση των διαφορετικών αναγκών, αναπτύσσεται ένα σύστημα υποστήριξης, χωρίς προκαταλήψεις, φόβο ή έχοντας αμηχανία, διερευνώντας όλες τις παραμέτρους που παρακωλύουν την ισότιμη συμμετοχή των φοιτητών με αναπηρία (ΦμεΑ). 

Πρωτίστως, χρειάζεται να κατανοηθούν οι τρόποι με τους οποίους ανανοηματοδοτήθηκε η αναπηρία ως κοινωνική κατηγορία, ποια στερεότυπα και κοινωνικές προκαταλήψεις υπάρχουν, ποια η θέση των αναπήρων ατόμων στην κοινωνία, εάν προάγεται η ορατότητα και η συμπερίληψη. Στο Πανεπιστημιακό χώρο, μέλη της φοιτητικής κοινότητας μπορεί να έχουν αναπηρίες που είναι περισσότερο ή λιγότερο εμφανείς. Για παράδειγμα, μπορεί ένα μέλος της φοιτητικής κοινότητας να έχει επιληψία ή διαταραχή χρόνιου πόνου, κάτι το οποίο δεν είναι εμφανές εκτός εάν επιλέξει το ίδιο το μέλος της φοιτητικής κοινότητας να το αποκαλύψει ή εάν προκύψει κάποιο περιστατικό. Κάποιες "κρυφές" διαταραχές μπορεί να είναι δύσκολο να αποκαλυφθούν και αρκετοί να υποθέτουν ότι είναι υγιείς επειδή "φαίνονται μια χαρά". Η αποκάλυψη και η αναζήτηση βοήθειας, ώστε να υπάρχει υποστήριξη, η οποία πρέπει να παρέχεται όσο το δυνατόν νωρίτερα,  να είναι έγκαιρη και για όσο χρειάζεται, συμβάλλουν καθοριστικά. Οι αναπηρίες μπορεί να είναι προσωρινές (όπως ένα σπασμένο χέρι), υποτροπιάζουσες και υποχωρούσες ή μακροχρόνιες. Η απόκρυψη αναπηρίας οδηγεί στην απόσυρση, ενώ ο στόχος είναι η συμπερίληψη να γίνει πραγματικότητα, χωρίς ψευδείς καθησυχάσεις ότι γίνονται πράγματα και υπάρχει πρόοδος.

Θεωρητικές οπτικές για την αναπηρία 
Τα ζητήματα της προσβασιμότητας στην τριτοβάθμια εκπαίδευση έχουν διαμορφωθεί από τις τρέχουσες θεωρητικές προσεγγίσεις. Οι σημαντικότερες οπτικές περιγράφονται συχνά ως το "ιατρικό μοντέλο", το οποίο τείνει να επικεντρώνεται στην αντιμετώπιση των διαγνώσεων των ελλείψεων και των προσαρμογών για ένα άτομο με αναπηρία, και το "κοινωνικό μοντέλο", το οποίο αγκαλιάζει την αναπηρία ως διαφορά και επικεντρώνεται στη διόρθωση των συστηματικών αποκλεισμών που βασίζονται στη διάκριση ή στην προκατάληψη κατά των ατόμων με αναπηρία. Πιο πρόσφατα, γίνεται συζήτηση για μια τρίτη οπτική, που αναφέρεται ως "πολιτισμικό μοντέλο". Το μοντέλο αυτό αναπλαισιώνει την αναπηρία ως μια πολύτιμη μορφή ανθρώπινης ποικιλίας.

Αυτές οι διαφορετικές οπτικές γωνίες για την αναπηρία -ως πρόβλημα, διαφορά ή αξία- επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζονται τα ζητήματα πρόσβασης στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Αρκετά πανεπιστήμια λειτουργούν στο πλαίσιο ενός ιατρικού μοντέλου της αναπηρίας. Συνήθως, για να λάβουν μια βοηθητική τεχνολογία ή μια διευκόλυνση, οι φοιτητές με αναπηρία πρέπει να αποδείξουν ότι έχουν πρόσφατα διαγνωσμένη αναπηρία. Αυτές οι διευκολύνσεις αντιμετωπίζουν την αναπηρία ως απόκλιση από τον κανόνα. Αντίθετα, εάν ένα πανεπιστήμιο υιοθετήσει μια κοινωνική ή πολιτισμική οπτική της αναπηρίας, αναμένεται να αυξηθεί η προσβασιμότητα για όλα τα μέλη της φοιτητικής κοινότητας, ανεξάρτητα από το αν έχουν επίσημη διάγνωση. Η εστίαση βρίσκεται στη συνεκτίμηση της ανθρώπινης ποικιλομορφίας από τον σχεδιασμό.

Υποδοχή και υποστήριξη των φοιτητών με αναπηρία
Όταν οι φοιτητές/-τριες εισέρχονται στο πανεπιστημιακό περιβάλλον, είναι οι ίδιοι/ες υπεύθυνοι/-ες να ζητήσουν διευκολύνσεις μέσω του αρμόδιου γραφείου. Κάθε πανεπιστήμιο έχει τη δική του διαδικασία για την υποβολή εγγράφων και τον τύπο των εγγράφων που απαιτούνται. Συνήθως, στο πλαίσιο της απαιτούμενης γραφειοκρατίας, οι ΦμεΑ πρέπει να προσκομίσουν τεκμηρίωση από κατάλληλο ιατρό που να αναφέρει τη διάγνωση της τρέχουσας αναπηρίας και, μεταξύ άλλων, τα είδη των διευκολύνσεων που ζητούνται. Όλες οι ιατρικές πληροφορίες που παρέχονται τηρούνται εμπιστευτικά. Μόνο οι εγκεκριμένες διευθετήσεις προσαρμογής συζητούνται με τη σχολή και μέλη του διοικητικού προσωπικού κατά περίπτωση. Η διαδικασία αυτή συνήθως απαιτεί χρόνο και πόρους, όπως λ.χ. διερμηνείς ή ειδικά λογισμικά, και πρέπει να ολοκληρωθούν εντός συγκεκριμένης χρονικής περιόδου προκειμένου να διευκολυνθούν τα μέλη της φοιτητικής κοινότητας με αναπηρία στις σπουδές τους.

Αποκάλυψη της αναπηρίας 
Η αποκάλυψη μιας αναπηρίας από έναν φοιτητή/-τρια είναι πάντα εθελοντική.  Όταν ΦμεΑ αποκαλύπτουν ευαίσθητες ιατρικές πληροφορίες σε μέλη του διδακτικού προσωπικού, μπορεί να αισθάνονται νευρικά. Συχνά, πρέπει να καταπολεμήσουν αρνητικά στερεότυπα για τις αναπηρίες τους που έχουν οι άλλοι, αλλά και τα ίδια τα άτομα με αναπηρία. Οι φοιτητές/-τριες με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες δεν είναι λιγότερο ικανοί/-ες, απλώς, λαμβάνουν, επεξεργάζονται, αποθηκεύουν ή/και ανταποκρίνονται στις πληροφορίες με διαφορετικό τρόπο. Συμβάλλουν καθοριστικά, αφενός η αυτοκατανόηση των αναγκών τους και αφετέρου, η κατανόηση και η συμβολή των άλλων, ώστε να υπάρξει ουσιαστική προσέγγιση και συνεργασία.

Είναι σημαντικό για το διδακτικό και διοικητικό προσωπικό να συνειδητοποιήσουν τυχόν προκαταλήψεις και στερεότυπα που [μπορεί] να έχουν, καθώς οι προσωπικές στάσεις και οι αξίες μπορούν να επηρεάσουν τον τρόπο διδασκαλίας και συμπεριφοράς, έστω και σε μη συνειδητό επίπεδο. Κάθε μέλος της φοιτητικής κοινότητας αντιμετωπίζεται ως ξεχωριστό άτομο και αναγνωρίζεται η πολυπλοκότητα της διαφορετικότητας.
Όλα τα μέλη της φοιτητικής κοινότητας γίνονται σεβαστά και χρησιμοποιείται γλώσσα που δίνει προτεραιότητα στο κάθε μέλος της φοιτητικής κοινότητας ως πρόσωπο ξεχωριστό έναντι της αναπηρίας του. Οι ετικέτες αναπηρίας μπορεί να στιγματίζουν και να διαιωνίζουν ψευδή στερεότυπα, σύμφωνα με τα οποία, τα μέλη της φοιτητικής κοινότητας με αναπηρία δεν είναι τόσο ικανά όσο οι συμφοιτητές τους. Σε γενικές γραμμές, είναι σκόπιμο να γίνεται αναφορά στην αναπηρία μόνο όταν είναι σχετική με την κατάσταση. 

Καθολικός σχεδιασμός “Universal Design” / Συμπεριληπτικός σχεδιασμός “Inclusive design”
Κατά τη διδασκαλία ωφέλιμες μπορεί να αποδειχθούν οι αρχές του συμπεριληπτικού ή καθολικού σχεδιασμού. Η ιδέα του "καθολικού σχεδιασμού" “Universal Design” είναι μια μέθοδος σχεδιασμού του υλικού, του περιεχομένου και της διδασκαλίας των γνωστικών αντικειμένων προς όφελος όλων των μελών της φοιτητικής κοινότητας. Αντί για την προσαρμογή ή την εκ των υστέρων προσαρμογή της διδακτέας ύλης σε ένα συγκεκριμένο ακροατήριο, ο Καθολικός Σχεδιασμός δίνει έμφαση σε περιβάλλοντα που είναι προσβάσιμα σε όλους ανεξαρτήτως ικανοτήτων. 

Για παράδειγμα, ένα πρόγραμμα σπουδών με σαφείς στόχους, λεπτομέρειες σχετικά με τις εργασίες και τις προθεσμίες βοηθά τους φοιτητές/-τριες να προγραμματίσουν ανάλογα τις εργασίες και τις υποχρεώσεις τους. Επιπλέον, η παροχή ενός περιγράμματος του θέματος της ημέρας στην αρχή μιας διδακτικής περιόδου και η σύνοψη των βασικών σημείων στο τέλος μπορεί να βοηθήσει τους φοιτητές/-τριες να κατανοήσουν τη λογική της οργάνωσης και να τους δώσει περισσότερο χρόνο για να καταγράψουν τις πληροφορίες.

Ομοίως, κάποιο διδακτικό υλικό μπορεί να είναι δύσκολο για ΦμεΑ. Για παράδειγμα, όταν προβληθεί ένα βίντεο στην τάξη, μπορεί φοιτητές/-τριες με οπτικές αναπηρίες να δυσκολεύονται να δουν μη λεκτικές ενέργειες- ενώ όσοι πάσχουν από διαταραχές όπως η φωτοευαίσθητη επιληψία μπορεί να εμφανίσουν κρίσεις με φώτα ή εικόνες που αναβοσβήνουν- και όσοι φοιτητές/-τριες έχουν απώλεια ακοής μπορεί να μην είναι σε θέση να ακούσουν τον συνοδευτικό ήχο. Η χρήση κλειστών λεζάντων, η παροχή ηλεκτρονικών απομαγνητοφωνήσεων, η περιγραφή των ενεργειών στην οθόνη, η δυνατότητα ΦμεΑ να ελέγχουν το βίντεο και η περιγραφή του ρόλου που διαδραματίζει το βίντεο στη διδακτέα ύλη συμβάλλει στη μείωση του εμποδίου πρόσβασης για τους ΦμεΑ και τους δίνει τη δυνατότητα να συμμετέχουν ενεργά. Χρειάζεται να δοθεί η ευκαιρία να ασχοληθούν με το υλικό με πολλαπλούς τρόπους ανάλογα με τις ανάγκες. 

Ενίσχυση της προσβασιμότητας των ευάλωτων ομάδων και των ΦμεΑ
Η προσβασιμότητα και η προσαρμοσμένη διδασκαλία είναι θεμελιώδεις για την επιτυχία των ευάλωτων ομάδων και των ΦμεΑ στο πανεπιστημιακό περιβάλλον. Ως εκ τούτου, για να διασφαλιστεί η προσβασιμότητα και η επιτυχία τους, προϋποθέτει:
    • Κατανόηση των Αναγκών. Κάθε ΦμεΑ μπορεί να έχει διαφορετικές ανάγκες, οπότε η ατομική προσέγγιση είναι σημαντική, κατανοώντας τις ανάγκες και τις διαφορετικές αναπηρίες των φοιτητών.
    • Προσαρμοσμένα Μαθήματα. Προσφορά προσαρμοσμένων μαθημάτων και υλικού που να ανταποκρίνεται στις ανάγκες των φοιτητών. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει προσαρμοσμένα ωράρια, επιπρόσθετη υποστήριξη και προσαρμοσμένες αξιολογήσεις. Επίσης, να μπορούν οι φοιτητές/-τριες να παραμετροποιούν τη διδακτέα ύλη σύμφωνα με τις ανάγκες τους. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει την προσαρμογή του ρυθμού, της πολυπλοκότητας και του τύπου του περιεχομένου.
    • Προσαρμοσμένο Ψηφιακό Υλικό. Δημιουργία ψηφιακού υλικού που να είναι προσβάσιμο σε όλους. Χρήση εργαλείων που υποστηρίζουν την προσβασιμότητα, όπως screen readers, αναγνώστες κειμένου, λύσεις για  προβλήματα όρασης.
    • Χρήση Τεχνολογίας. Αξιοποίηση της τεχνολογίας για τη βελτίωση της προσβασιμότητας. Η χρήση λογισμικού που υποστηρίζει την προσβασιμότητα, όπως screen readers και εφαρμογές για τη μετάφραση κειμένου σε ομιλία, μπορεί να είναι χρήσιμη.
    • Εκπαιδευτικά Παιχνίδια και Σενάρια Εκπαίδευσης. Χρήση διαδραστικών εκπαιδευτικών παιχνιδιών και σεναρίων εκπαίδευσης για να κρατηθεί το ενδιαφέρον και να προσφερθούν ευκαιρίες για ενσωμάτωση και εκμάθηση.
    • Διαδραστικά Μαθήματα και Εκπαιδευτικά Εργαλεία. Δημιουργία διαδραστικών μαθημάτων που επιτρέπουν σε όλα τα μέλη της φοιτητικής κοινότητας να συμμετέχουν ενεργά και να αλληλεπιδρούν. Αυτό μπορεί να βελτιώσει την εμπειρία τους. Χρήση, επίσης, διαδραστικών εργαλείων, όπως βίντεο, απεικονίσεις και προσομοιώσεις, για ενδιαφέρουσες εκπαιδευτικές εμπειρίες.
    • Ενθάρρυνση της Συνεργασίας. Προώθηση της συνεργασίας μεταξύ των μελών της φοιτητικής κοινότητας, ανεξαρτήτως ανάπηρων ή μη. Η συνεργατική μάθηση είναι επωφελής για όλα τα μέλη. Προωθώντας τη συνεργατική μάθηση μπορούν να υποστηρίζουν αλλήλους και αυτό είναι επίσης ευεργετικό για την κοινωνική ένταξη.
    • Κατάρτιση Διδακτικού και Διοικητικού Προσωπικού. Εκπαίδευση του διδακτικού και του διοικητικού προσωπικού για τις ανάγκες των ευάλωτων ομάδων και των ΦμεΑ, καθώς και για τη χρήση τεχνολογιών που υποστηρίζουν την προσβασιμότητα. 
    • Συνεχής Αξιολόγηση. Η αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των μεθόδων διδασκαλίας και μάθησης όσον αφορά την προσβασιμότητα και την επίτευξη των μαθησιακών στόχων, οδηγεί σε βελτιώσεις, αλλαγές στους τρόπους διδασκαλίας, συμπεριφοράς. Μια πολυπολιτισμική προσέγγιση σημαίνει ότι λαμβάνονται υπόψη διάφορες πολιτιστικές συνθήκες, ώστε να γίνει καλύτερη κατανόηση της ανθρώπινης διαφορετικότητας σε όλες τις μορφές της, να αποτιμηθούν ειλικρινά και να συμπεριληφθούν όπως ενδείκνυται οι διαφορετικότητες στην κοινωνία.
    • Συνεργασία με Ειδικούς και εξωτερικούς φορείς. Η συνεργασία με ειδικούς στον τομέα της προσβασιμότητας και επίσης, με εξωτερικούς φορείς οδηγεί στην ανάπτυξη και εφαρμογή καινοτόμων προγραμμάτων προσαρμοσμένων στις ανάγκες των ΦμεΑ.
    • Δημιουργία Συναισθηματικά Υποστηρικτικού Περιβάλλοντος. Είναι απαραίτητη η δημιουργία ενός περιβάλλοντος που είναι ανοικτό, συναισθηματικά υποστηρικτικό, με σεβασμό στη διαφορετικότητα, παρέχοντας εξειδικευμένη υποστήριξη και προσαρμοσμένα μαθήματα για ΦμεΑ, λαμβάνοντας υπόψη τις ατομικές τους ανάγκες.
    • Συνεχής Βελτίωση. Προσπάθεια συνεχής να βελτιωθούν οι μέθοδοι διδασκαλίας και μάθησης με βάση τα αποτελέσματα και τις ανάγκες όλων των μελών της φοιτητικής κοινότητας. Για τον σκοπό αυτό, είναι απαραίτητη η συλλογή ανατροφοδοτήσεων και ανάλογη προσαρμογή των μεθόδων διδασκαλίας και μάθησης για να επιτευχθεί η προσβασιμότητα.

Ειδικά για τη διδασκαλία
Η διδασκαλία φοιτητών με αναπηρία (ΦμεΑ) μπορεί να απαιτεί επιπρόσθετη προσοχή και ευαισθησία. Η καλή υποστήριξη και κατανόηση των αναγκών των ΦμεΑ είναι καίριας σημασίας για τη διασφάλιση της ισότιμης συμμετοχής και της επιτυχίας τους στο πανεπιστημιακό περιβάλλον. Εμπράκτως και συστηματικά, το Ίδρυμα γίνεται υποστηρικτικό όταν υπάρχει:
Επικοινωνία και Ανοικτή Συζήτηση. Είναι εξαιρετικά σημαντική η συμβολή των μελών του διδακτικού και διοικητικού προσωπικού, προσπαθώντας να παρακάμψουν εμπόδια στην επικοινωνία με ΦμΕΑ.
Προσβάσιμο Υλικό – Προσαρμογή περιεχομένου. Παρέχοντας προσβάσιμο διδακτικό υλικό, όπως ηλεκτρονικές εκδόσεις των διαλέξεων και παρουσιάσεων, διευκολύνεται η μαθησιακή διαδικασία. Στόχος είναι το διδακτικό υλικό να ταιριάζει στις ανάγκες των φοιτητών με αναπηρία και να γίνεται συνεχώς εξερεύνηση για τη βελτίωση της προσβασιμότητας του υλικού μέσω της χρήσης τεχνολογικών εργαλείων.
Προσαρμοσμένες Διδακτικές Μέθοδοι. Χρήση διδακτικών μεθόδων που επιτρέπουν την ποικιλομορφία και προσφέρουν επιπρόσθετες ευκαιρίες για την κατανόηση του υλικού. Διδασκαλία με ποικιλομορφία ώστε να καλυφθούν οι διαφορετικές ανάγκες όλων των μελών της φοιτητικής κοινότητας.
Προσαρμοσμένες Αξιολογήσεις. Σχεδιασμός κριτηρίων και μεθόδων αξιολόγησης που λαμβάνουν υπόψη τις διαφορετικές ανάγκες των ΦμεΑ και είναι προσαρμοσμένες στις δεξιότητές τους. 
Προάσπιση της Συμπεριφοράς του Σεβασμού. Διασφάλιση ότι όλα τα μέλη της φοιτητικής κοινότητας συμμετέχουν σε ένα περιβάλλον σεβασμού, χωρίς διακρίσεις. Καμία «απάθεια» ή «αδιαφορία» για τα θέματα της ισότιμης πρόσβασης.
Ενημέρωση & Υποστήριξη. Παρουσίαση των υπηρεσιών υποστήριξης που προσφέρει το πανεπιστήμιο για ΦμεΑ. Συνεχής ενημέρωση για τις νόμιμες απαιτήσεις και τις πολιτικές προστασίας των δικαιωμάτων των ΦμεΑ στο πανεπιστήμιο.
Συνεργασία με Ειδικούς. Η απεύθυνση και η συνεργασία με ειδικούς στον τομέα των ΑμεΑ βοηθά στην εφαρμογή καινοτόμων προσεγγίσεων, στην ανάπτυξη και αξιοποίηση σημαντικών τεχνολογικών επιτευγμάτων. 
Κοινότητα και Συνεργασία. Η ανταλλαγή εμπειριών, ιδεών μεταξύ των μελών του διδακτικού και μη προσωπικού, διευκολύνει την καλύτερη οργάνωση της απαιτούμενης υποστήριξης των ΦμεΑ. 

Καταληκτικές επισημάνσεις
Αυτό που νομικά συνιστά "ουσιαστική πρόσβαση" μπορεί να μην είναι η βέλτιστη πρόσβαση για κάποιο μέλος της φοιτητικής κοινότητας. Για παράδειγμα, ένα πανεπιστήμιο μπορεί να παρέχει ουσιαστική πρόσβαση σε έναν τυφλό φοιτητή σε ένα μάθημα βιολογίας, εξασφαλίζοντας τη διαθεσιμότητα μιας αναγνώσιμης έκδοσης του κειμένου. Ωστόσο, δεδομένου του βαθμού στον οποίο η βιολογία βασίζεται σε οπτικά μοντέλα, η βέλτιστη πρόσβαση μπορεί να περιλαμβάνει την ύπαρξη απτικών ή τρισδιάστατων εκδόσεων αυτών των μοντέλων, κάτι που μπορεί να μην παρέχεται εύκολα. Ο μεγάλος βαθμός μεταβλητότητας μεταξύ των ιδρυμάτων όσον αφορά τους τρόπους με τους οποίους καλύπτουν αυτές τις ανάγκες, καθώς τα ιδρύματα διαθέτουν διαφορετικούς πόρους, σημαίνει ότι δίνεται και διαφορετική προτεραιότητα στην προσβασιμότητα. 
Η διασφάλιση της πρόσβασης δεν είναι απλώς ένα ζήτημα νομικής συμμόρφωσης, αλλά μια αντανάκλαση της δέσμευσης ενός ιδρύματος να δημιουργήσει εκπαιδευτικά πλαίσια στα οποία όλα τα μέλη μπορούν να συμμετέχουν, να αναπτύσσονται και να συνεισφέρουν. Ορισμένοι από τους τρόπους με τους οποίους τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα μπορούν να παρέχουν ουσιαστική πρόσβαση σε άτομα με αναπηρία περιλαμβάνουν:
Παροχή βοηθητικών βοηθημάτων ή υπηρεσιών. Λ.χ. παροχή διερμηνέα νοηματικής γλώσσας ή αναγνώστη οθόνης. 
Τροποποίηση σε μη ουσιώδεις ακαδημαϊκές απαιτήσεις. Λ.χ. να επιτραπεί σε ένα μέλος της φοιτητικής κοινότητας να ολοκληρώσει μια εξέταση προφορικά αντί γραπτώς ή να έχει επιπλέον χρόνο για να ολοκληρώσει τις εξετάσεις. 
Εύλογες προσαρμογές σε πολιτικές, διαδικασίες ή πρακτικές. Λ.χ. αύξηση του αριθμού των επιτρεπόμενων απουσιών, εξαίρεση από την πολιτική απαγόρευσης κατοικίδιων ζώων. 

Νομοθετικές πράξεις κατοχυρώνουν τα δικαιώματα των φοιτητών με αναπηρία (ΦμεΑ), ωστόσο η πραγματικότητα είναι ότι ΦμεΑ εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν περιορισμούς που εμποδίζουν τη συμμετοχή και τη δέσμευσή τους. Αυτά τα εμπόδια διαφέρουν σημαντικά μεταξύ των ιδρυμάτων, αλλά είναι βέβαιο ότι μπορούν να ξεπεραστούν. Κάθε μέλος της φοιτητικής κοινότητας με αναπηρία μπορεί να προσδιορίσει τι διευκολύνει τη συμπερίληψή του και υιοθετώντας την αρχή του καθολικού σχεδιασμού, τα ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης μπορούν να γίνουν τόποι όπου όλα τα μέλη της φοιτητικής κοινότητας μπορούν να ευδοκιμήσουν, όχι μόνο να επιβιώσουν.

ΠΗΓΕΣ
Bourke, A. B., Strehorn, K. C., & Silver, P. (2000). Faculty Members’ Provision of Instructional Accommodations to Students with LD. Journal of Learning Disabilities, 33(1), 26-32.
Burgstahler, S., & Cory, R. (2010). Universal design in higher education: From principles to practice. Cambridge, Mass: Harvard Education Press.
Davis, B. G. (1993). Tools for teaching. San Francisco: Jossey-Bass Publishers.
Dolmage, J. (2015). Universal design: Places to start. Disability Studies Quarterly, 35(2).
Dolmage, J. (2017). Academic Ableism. Anne Arbor, MI: University of Michigan Press.
Dunn, D. S., & Andrews, E. E. (2015). Person-first and identity-first language: Developing psychologists’ cultural competence using disability language. American Psychologist, 70(3), 255.
European Commission/EACEA/Eurydice, 2022. Towards equity and inclusion in higher education in Europe. Eurydice report. Luxembourg: Publications Office of the European Union 
Hamraie, A. (2016). Beyond Accommodation: Disability, Feminist Philosophy, and the Design of Everyday Academic Life. philoSOPHIA, 6(2), 259-271.
Harbour, W. S. (2012). Inclusion in K-12 and higher education. In A. S. Kanter, & B. A. Ferri (Eds.), Righting educational wrongs: Disability studies in law and education (pp. 294– 306). Syracuse University Press. 
Hodge, B. M., & Preston-Sabin, J. (1997). Accommodations–or just good teaching?: Strategies for teaching college students with disabilities. Westport, Conn: Praeger.
Linton, S. (1998). Disability studies/not disability studies. Disability & Society, 13(4), 525-539.
May, A. L., & Stone, C. A. (2010). Stereotypes of individuals with learning disabilities: views of college students with and without learning disabilities. Journal of Learning Disabilities, 43(6), 483-499. doi: 10.1177/0022219409355483
Miles, A. L., Nishida, A., & Forber-Pratt, A. J. (2017). An open letter to White disability studies and ableist institutions of higher education. Disability Studies Quarterly, 37(3).
National Center for Learning Disabilities. http://www.ncld.org/
Price, M. (2011). Mad at School: The Rhetoric of Mental Disability in Higher Education. Anne Arbor, MI: University of Michigan Press.
Scorgie, K., Kildal, L., & Wilgosh, L. (2010). Post-Secondary Students with Disabilities: Issues Related to Empowerment and Self-Determination. Developmental Disabilities Bulletin, 38(2010), 133-145.
Scott, S. S. (1998). Accommodating College Students with Learning Disabilities: How Much Is Enough?. Innovative Higher Education, 22(2), 85-99.
Scott, S., Mcguire, J., & Shaw, S. (2003). Universal Design for Instruction. Remedial and Special Education, 24(6), 369-379.
Silver, P., Bourke, A., & Strehorn, K. C. (1998). Universal Instruction Design in Higher Education: An Approach for Inclusion. Equity & Excellence in Education, 31(2), 47-51.
United States. (2002). Students with disabilities preparing for postsecondary education: Know your rights and responsibilities. Washington, D.C: U.S. Dept. of Education, Office for Civil Rights. Retrieved from http://purl.access.gpo.gov/GPO/LPS74685
Walters, S. (2010). Toward an Accessible Pedagogy: Dis/ability, Multimodality, and Universal Design in the Technical Communication Classroom. Technical Communication Quarterly, 19(4), 427-454. doi:10.1080/10572252.2010.502090
Wolf, L. E., Brown, J. T., Bork, G. R. K., Volkmar, F. R., & Klin, A. (2009). Students with Asperger syndrome: A guide for college personnel. Shawnee Mission, Kan: Autism Asperger Pub. Co.